Brontekst bekijken van Radio Kootwijk en de Melkweg

==Sterrenkundig Verleden van Radio Kootwijk==
Tussen 1948 en 1955 stonden er op de Turfberg bij Radio Kootwijk (nu gemeente Apeldoorn) een aantal Duitse Würzburg radarschotels. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten deze schotels deel uit van de zogenaamde Atlantikwall - de Duitse radarverdedigingslinie langs de hele Europese kust.

[[Bestand:wurzburg.jpg|thumb|De Würzburgschotel op de Turfberg in Radio Kootwijk in de jaren 1950. Ir. Lex Muller staat op het trapje.]]

Eén van de Würzburg-antennes, die een diameter van 7,5 meter hadden, werd gebruikt voor radiosterrenkundig onderzoek aan de Melkweg. Dit onderzoek werd geleid door prof. dr. Jan Hendrik Oort van de Leidse Sterrewacht en radio-ingenieur Lex Muller van de Stichting Radiostraling van Zon en Melkweg (nu ASTRON). De Leidse astronomen wilden radiostraling uit de Melkweg opvangen en de Melkweg in kaart brengen. 

Aangespoord door prof. Jan Oort van de Sterrewacht Leiden, had de toenmalige Utrechtse sterrenkundestudent Henk van de Hulst al in 1944 berekend dat waterstofatomen hele zwakke radiostraling zouden uitzenden op een golflente van 21 cm ([http://www.vimeo.com/6174873 zei dit uittreksel van de film Spiral Galaxy, de Melkweg ontrafeld, met uitleg door Prof. Kees de Jager]). Waterstof is het meest voorkomende element in het heelal en het komt ook in zeer grote hoeveelheden voor in het Melkwegstelsel, in de vorm van enorme ‘waterstofwolken’. Als die radiostraling echt bestond en waargenomen kon worden, dan konden de beweging van de waterstofwolken én hun de plaats in ons Melkwegstelsel bepaald worden en als zodanig in kaart worden gebracht ([http://www.vimeo.com/6113575 zie dit filmpje met uitleg door Prof. Hugo van Woerden]).

Technisch bleek het in die periode een hele opgave te zijn om radio-ontvangers te bouwen die voldoende gevoelig waren om de zwakke straling op 21 cm golflengte te kunnen waarnemen. Op 11 mei 1951 lukte het Lex Muller en zijn team om deze radiogolven op te vangen, een aantal weken nadat Amerikaanse astronomen van Harvard de primeur hadden.

==De eerste plattegrond van de Melkweg==
In tegenstelling tot de Amerikaanse astronomen gingen de Nederlandse onderzoekers en radiotechnici in Radio Kootwijk door met het waarnemen van de 21 cm waterstofstraling. Na de eerste detectie in mei 1951 besefde ir. Lex Muller dat een nieuwe meer gevoelige ontvanger nodig zou zijn. Na een jaar werk werd deze in 1952 in gebruik genomen en startte een systematische waarnemingscampagne om de hele Melkweg in kaart te brengen, tenminste voor zover die vanuit Nederland zichtbaar is. Leidse studenten, gesteund door technici van de Stichting Radiostraling van Zon en Melkweg, werkten letterlijk dag en nacht gedurende vele maanden.

[[Bestand:melkwegplattegrond.jpg|thumb|De kaart van het waterstofgas in de Melkweg. Gepubliceerd in het artikel The distribution of atomic hydrogen in the outer parts of the Galactic System G. Westerhout. Bulletin of the Astronomical Institutes of the Netherlands, Vol. 13, p.201, 1957.]]

In de lente van 1953 werd Henk van der Hulst, inmiddels sterrenkundige aan de Leidse Sterrewacht, uitgenodigd om de Halley Lecture te houden aan de Universiteit van Oxford over het werk aan de Melkweg. Daarvoor wilde hij graag een eerste versie van een plattegrond laten zien, gebaseerd op de waarnemingen die tot dan toe gedaan waren. In een mum van tijd werd die plattegrond gemaakt, dankzij een crash-actie van prof. Oort en met behulp van alle studenten en rekenaars van de Sterrewacht Leiden. Op deze kaart konden de eerste spiraalarmen duidelijk worden gezien. De zon zit aan de rand van een Melkwegstelsel met spiraalarmen en een doorsnede van zo’n 100.000 lichtjaren. Het was een triomf, een grote stap voorwaarts in ons denken over onze plaats in het Heelal (voor de volledige tekst van toespraak zie <i>The Galaxy explored by radio waves.</i> H.C. van de Hulst. The Observatory, Vol. 73, P.129, 1953; het pdf bestand van het artikel en de kaart zijn vinden op [http://www.demelkwegontrafeld.nl/nl/html/achtergrond.html deze link]).

==De tweede plattegrond van de Melkweg==
Na de eerste waarnemingscampagne werd een tweede meer uitgebreide campagne gedaan tussen 1953 en 1955. Die waarnemingen stelden de sterrenkundigen in staat om een drie-dimensionale plattegrond samen te stellen. Op deze plattegrond is de structuur van het Melkwegstelsel nog veel beter te zien.

Tevens werd samenwerking gezocht met radiosterrenkundige Frank Kerr en zijn team in Australië, want vanuit Australië kan het deel van de Melkweg dat niet in Nederland boven de horizon komt worden waargenomen. Door de Australische waarnemingen te combineren met de Nederlandse waarnemingen kon dan een volledige plattegrond worden gemaakt.

==De Nederlandse Radiosterrenkunde==
De activiteiten en resultaten geboekt in Radio Kootwijk en aan de Sterrewacht Leiden vormden het concrete begin van een lange traditie van radiosterrenkundig toponderzoek in Nederland. Een traditie die tot op de dag van vandaag doorgaat.

In 1956 kwam er een grote radiotelescoop beschikbaar in Dwingeloo (Drenthe), een schotel met een middellijn van 25 meter, op dat moment de grootste radioschotel ter wereld. Dit was de vervulde droom van prof. Jan Oort. Alle radiosterrenkundige activiteiten verhuisden van Radio Kootwijk naar Dwingeloo. In de jaren 1970 kwam een radio-interferometer ter beschikking, 14 schotels van 25 meter opgesteld in een oost-west lijn in Westerbork, niet ver van Dwingeloo. Samen kunnen deze schotels een radiotelescoop simuleren met een diameter van 3 km! 

Op het ogenblik is een nog groter project van start gegaan, het zogeheten [http://www.lofar.org/ LOFAR].

De Dwingeloo radiotelescoop wordt nu opgeknapt en klaargemaakt voor conservatie, onderwijs en het grote publiek door de [http://www.camras.nl/ Stichting CAMRAS].

De Stichting Radiostraling van Zon en Melkweg is nu het Nederlands Instituut voor Radiosterrenkunde [http://www.astron.nl ASTRON]. Meer informatie over de geschiedenis van de Nederlandse radiosterrenkunde kan worden gevonden in [http://www.demelkwegontrafeld.nl/nl/html/achtergrond.html de artikelen op deze link] en ook in [http://www.demelkwegontrafeld.nl/nl/radioreportage/OVT_110116_NLse_Radiosterrenkunde_Marten_Minkema.mp3 de radio-documentaire] van Marten Minkema voor het programma OVT uitgezonden op 16 januari 2011.

==Een informatiepaneel op de Turfberg in Radio Kootwijk==
Ter ere van het baanbrekend radiosterrenkundig onderzoek dat in Radio Kootwijk is uitgevoerd, werd woensdag 11 mei 2011 in Radio Kootwijk een informatiepaneel “Sterrenkundig verleden van Radio Kootwijk” officieel onthuld.
Zie [http://www.demelkwegontrafeld.nl/nl/artikelNRC/20110510_NRC_Beekman_Echternach.pdf het artikel <i>Oor naar het Universum op de Veluwe</i>] door George Beekman en Eddy Echternach dat verscheen op 10 mei het in NRC (met dank aan de NRC-redaktie voor toestemming om het hier te plaatsen). Zie ook [http://edwinvanschijndel.nl/ het verslag] van Edwin van Schijndel, [http://nos.nl/artikel/239671-monument-voor-radio-kootwijk-onthuld.html het nieuwsbericht] van de NOS, [http://www.demelkwegontrafeld.nl/nl/radioreportage/Labyrint_110515_reportage_onthulling_Frederique_Melman.mp3 de radioreportage] van journaliste Frederique Melman voor het programma Labyrint uitgezonden op 15 mei 2011 en [http://www.vimeo.com/lightcurvefilms/onthulling de video impressie] door Maarten Roos.
Zie ook [https://picasaweb.google.com/113873279296565162942/RADIOKOOTWIJK11Mei2011?authkey=Gv1sRgCNuC59up0tvongE&feat=directlink# de foto's] door Harm-Jan Siepel en 
[http://www.xs4all.nl/~hogev/rk/sterrenkunde de foto's] van Sake Hogeveen.
Het paneel staat op de Turfberg bij Radio Kootwijk, op de plek waar de bewuste Würzburg-antenne heeft gestaan. De onthulling werd worden gedaan door prof. dr. Hugo van Woerden (emeritus hoogleraar sterrenkunde aan de Universiteit van Groningen) en Ari Hin (gepensioneerd technicus van ASTRON). Beiden waren in de jaren 1950 betrokken bij het uitvoeren en verwerken van de waarnemingen in Radio Kootwijk.

Op het bord staat een QR-code die leidt naar een mobiele website met een [http://www.vimeo.com/lightcurvefilms/melkweginkaart filmpje] en een link naar deze wiki. In het filmpje
vertelt Prof. Hugo van Woerden kort over het ontstaan van de eerste plattegrond.

[[Bestand:Turfberg.jpg|thumb|De locatie van de Turfberg op Radio Kootwijk]]

===Initiatiegroep en medewerkers===
Het eerste idee voor het plaatsen van een herinnering kwam van Thijs Groenewegen, oud-inwoner van Radio Kootwijk, naar aanleiding van [http://www.spiralgalaxy.nl de film Spiral Galaxy, de Melkweg ontrafeld] van Maarten Roos en Pieter-Rim de Kroon en discussies daarover tijdens het Open Monumentenweekend ‘Radio Kootwijk op de kaart’ in september 2009.
Dit is verder ontwikkeld en uitgevoerd door de Initiatiefgroep ‘Sterrenkundig Verleden van Radio Kootweek’ bestaande uit Ard Hartsuijker (Stichting C.A. Muller Radio Astronomie Station, Volkssterrenwacht Bussloo en Landelijk Samenwerkende Publiekssterrenwachten), Harro Frieling (Stichting Apeldoornse Monumenten), Yvonne de Vries (Stedenbouw en Cultuurhistorie Gemeente Apeldoorn) en Maarten Roos (Lightcurve Films), in nauwe samenwerking met Prof. Hugo van Woerden (Kapteyn Instituut, Groningen), Norbert Schmidt (astroforum en DDQ - We make Apps) en Kai Gerards (e-volve).

Kai Gerards, die reageerde op een oproep op het astroforum.nl, ontwierp het paneel. De QR-code en mobiele website werden verzorgd door Norbert Schmidt.

===Sponsoren===
Het informatiepaneel is mogelijk gemaakt door bijdragen van:

Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie - NOVA - http://www.astronomie.nl 

Netherlands Institute for Radio Astronomy - ASTRON - http://www.astron.nl 

Leidse Sterrewacht - http://www.strw.leidenuniv.nl 

Nederlandse Astronomen Club - NAC - http://www.astronomenclub.nl 

Lightcurve Films - http://www.lightcurvefilms.com 

Volkssterrenwacht Bussloo - http://www.volkssterrenwachtbussloo.nl 

Triangulum - http://www.triangulum.nl 

C.A. Muller Radio Astronomie Station - CAMRAS - http://www.camras.nl 

Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde - KNVWS - http://www.knvws.nl 

Landelijk Samenwerkende Publiekssterrenwachten - LSPS - http://www.lsps.nl 

Stichting Apeldoornse Monumenten - SAM - http://www.apeldoornsemonumenten.nl 

Gemeente Apeldoorn - http://www.apeldoorn.nl 

Kai Gerards - ontwerper - http://www.e-volve.nl

Norbert Schmidt - QR-code en mobiele website - http://www.ddq.nl en http://www.astroforum.nl 

Ook dank aan alle mensen die de film Spiral Galaxy, de Melkweg ontrafeld hebbeb aangeschaft tijdens het Open Monumentenweekend ‘Radio Kootwijk op de kaart’ in september 2009, en waarvan de helft van de opbrengst is geschonken ter realisering van het informatiepaneel.

==Meer achtergrondinformatie==
Op de website van de film Spiral Galaxy, de Melkweg ontrafeld  http://www.spiralgalaxy.nl kunt u veel achtergrond informatie vinden over de radiosterrenkunde op Radio Kootwijk. Kijkt u onder ‘Achtergrond’ voor een lijst van artikelen over het onderwerp, downloadbaar als pdf bestanden.

Op de websites van de [http://www.astron.nl ASTRON] en de [http://www.camras.nl CAMRAS] vindt u meer informatie over de huidige Nederlandse radiosterrenkunde.

Tevens vindt u [http://www.demelkwegontrafeld.nl/nl/radioreportage/OVT_110116_NLse_Radiosterrenkunde_Marten_Minkema.mp3 hier een aflevering van radioprogramma OVT van 16 januari 2011] over de Nederlandse radiosterrenkunde, gemaakt door journalist Marten Minkema. 


Tekst: Ard Hartsuijker en Maarten Roos